ĐẶT VẤN ĐỀ

Vệ sinh môi trường bao gồm rất nhiều vấn đề như vấn đề về nước sạch, xử lý rác thải… Nhưng vấn đề sử dụng nhà tiêu đặc biệt được quan tâm nhất là ở những vùng nông thôn. Ở đó vệ sinh môi trường còn kém, các công trình vệ sinh còn đơn sơ, chưa đúng tiêu chuẩn, chất thải của người và gia súc chưa được xử lý đúng cách, chưa đảm bảo vệ sinh, tập quán dùng phân người và gia súc để bón ruộng và hoa màu vẫn còn tồn tại góp phần làm phát tán mầm bệnh ra môi trường xung quanh đã ảnh hưởng lớn đến sức khỏe người dân. Nhiều nghiên cứu về thực trạng sử dụng nhà tiêu cho thấy số hộ gia đình (HGĐ) có nhà tiêu và số HGĐ sử dụng nhà tiêu hợp vệ sinh (HVS) còn chiếm tỷ lệ thấp. Theo kết quả nghiên cứu của Hoàng Anh Tuấn thì tỷ lệ HGĐ người Dao ở huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên có nhà tiêu chiếm 29,4%, tỷ lệ số HGĐ có nhà tiêu hai ngăn chiếm 11,4%, nhà tiêu tự hoại 2,0%, nhà tiêu thấm dội nước 0,6% và tỷ lệ HGĐ có nhà tiêu HVS mới chỉ đạt 16,7%⁵. Hùng Đức là một xã đặc biệt khó khăn của huyện Hàm Yên địa hình chủ yếu là đồi núi chia cắt phức tạp, trình độ dân trí thấp, kinh tế phát triển chậm. Sinh sống tại xã bao gồm dân tộc Kinh, Cao Lan, Tày, Hoa, Dao, trong đó riêng người Dao chiếm tỉ lệ 70%. Kết quả báo cáo chương trình vệ sinh môi trường thống kê qua các năm của xã: 2017 (35%), 2018 (38%), 2019 (42%). Tháng 01/2020 (46%), 12/2020 (50%). Những hộ gia đình không có nhà tiêu người dân vẫn phóng uế ra vườn, đồi quanh nhà, bờ suối... những phong tục tập quán lạc hậu như vậy vẫn tồn tại. Hậu quả của việc người dân phóng uế bừa bãi ra môi trường không sử dụng nhà tiêu có ảnh hưởng lớn đến sức khỏe người dân đặc biệt là người già và trẻ em, trong khi tỷ lệ trẻ dưới 5 tuổi bị suy dinh dưỡng (SDD) của xã là 26% cao nhất trong huyện. Từ thực trạng trên tôi cùng các đồng nghiệp mong muốn tìm hiểu rõ hơn về đặc điểm chung, thói quen sử dụng nhà tiêu tại các HGĐ người Dao, tìm hiểu những yếu tố ảnh hưởng đến việc sử dụng nhà tiêu không HVS của bà con tại xã, từ đó có những giải pháp hiệu quả, phù hợp làm thay đổi nhận thức của người Dân nơi đây nâng tỷ lệ nhà tiêu HVS xã Hùng Đức trong những năm tới. Chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Thực trạng sử dụng nhà tiêu ở hộ gia đình người Dao tại xã Hùng Đức huyện Hàm Yên, tỉnh Tuyên Quang” với mục tiêu: Đánh giá thực trạng sử dụng nhà tiêu của hộ gia đình người Dao tại xã Hùng Đức huyện Hàm Yên, tỉnh Tuyên Quang năm 2021.

PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Đối tượng, địa điểm, thời gian nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu: Nhà tiêu của hộ gia đình người Dao có người được phỏng vấn.

Địa điểm nghiên cứu: Xã Hùng Đức huyện Hàm Yên là xã vùng sâu vùng xa đặc biệt khó khăn của huyện Hàm Yên tỉnh Tuyên Quang có nhiều người dân tộc Dao sinh sống nhất trong tất cả các xã của huyện, chiếm tỷ lệ cao từ >60%.

Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 03 năm 2021 đến tháng 11 năm 2021.

Phương pháp nghiên cứu

Thiết kế nghiên cứu: Phương pháp nghiên cứu mô tả, thiết kế cắt ngang.

Cỡ mẫu và chọn mẫu:

Cỡ mẫu:

Công thức cỡ mẫu: Sử dụng công thức tính cỡ mẫu ước tính 1 tỉ lệ của quần thể

Trong đó:

- p: Tỉ lệ HGĐ sử dụng nhà tiêu KHVS: p= 0,91 (Theo kết quả tỉ lệ HGĐ sử dụng nhà tiêu KHVS là 91% trong nghiên cứu của Nguyễn Thị Thuý năm 2015.

- Z²_(1-α/2): Hệ số giới hạn tin cậy, chọn mức tin cậy 95% thì Z²_(1-α/2): =1,96.

- ε: độ chính xác tương đối, chọn ε = 0,03.

Áp dụng công thức tính được cỡ mẫu ta được n = 423 hộ. Tổng số hộ gia đình người Dao trong nghiên cứu là 423 hộ.

Phương pháp chọn mẫu: Chọn mẫu có chủ đích các hộ gia đình người dân tộc Dao.

Các chỉ số nghiên cứu

- Thông tin chung về đối tượng nghiên cứu.

- Tỷ lệ các loại nhà tiêu HGĐ đang sử dụng.

- Tỷ lệ loại nhà tiêu hai ngăn HGĐ đang sử dụng.

- Tỷ lệ loại nhà tiêu chìm có ống thông hơi HGĐ đang sử dụng.

- Tỷ lệ loại nhà tiêu thấm dội nước HGĐ đang sử dụng.

- Tỷ lệ loại nhà tiêu tự hoại HGĐ đang sử dụng.

- Tỷ lệ HGĐ sử dụng nhà tiêu theo tiêu chí đánh giá bảng kiểm quan sát đối với nhà tiêu (Khô) hai ngăn.

- Tỷ lệ HGĐ sử dụng nhà tiêu theo tiêu chí đánh giá bảng kiểm quan sát đối với nhà tiêu (sử dụng nước) nhà tiêu thấm dội nước.

Phương pháp thu thập thông tin

Điều tra viên quan sát đánh giá nhà tiêu tại các hộ gia đình dựa vào bảng kiểm theo “Quy chuẩn kĩ thuật Quốc gia về nhà tiêu - điều kiện đảm bảo hợp vệ sinh” quy định tại thông tư số 27/2011/TT- BYT ban hành ngày 24/06/2011 của Bộ Y tế.

Xử lý số liệu

Nhập liệu trên phần mềm Epidata, số liệu được phân tích, xử lý trên phần mềm SPSS 26.0.

Đạo đức trong nghiên cứu

Nghiên cứu này không làm ảnh hưởng đến phong tục, tập quán của các hộ gia đình người dân tộc Dao. Đề tài được thông qua Hội đồng đạo đức của Trường Đại học Y – Dược, Đại học Thái Nguyên.

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

Bảng 1. Tỷ lệ các loại nhà tiêu HGĐ đang sử dụng tại xã Hùng Đức huyện Hàm Yên tỉnh Tuyên Quang

Kết quả Bảng 1 cho thấy: Tỷ lệ các hộ gia đình người dân tộc Dao không có nhà tiêu là 27,2 %. Trong các loại nhà tiêu mà các hộ gia đình đang sử dụng thì nhà tiêu một ngăn là nhiều nhất 49,67%. Nhà tiêu tự hoại chiếm22,73%.

Bảng 2. Đánh giá việc sử dụng nhà tiêu của các hộ gia đình Dao tại xã Hùng Đức huyện Hàm Yên

Kết quả Bảng 2 cho thấy: Đối với loại nhà tiêu hai ngăn, nhà tiêu chìm có ống thông hơi 100% các hộ gia đình sử dụng nhà tiêu đều không đạt hợp vệ sinh. Nhà tiêu Thấm dội 84,6% hộ gia đình sử dụng, bảo quản nhà tiêu HVS, vẫn còn 15,4% HGĐ sử dụng bảo quản nhà tiêu không đạt HVS. 100% hộ gia đình có nhà tiêu tự hoại đều đạt nhà tiêu HVS.

Bảng 3. Tỷ lệ hộ gia đình sử dụng nhà tiêu theo tiêu chí đánh giá bảng kiểm quan sát đối với nhà tiêu hai ngăn tại xã Hùng Đức huyện Hàm Yên tỉnh Tuyên Quang

Kết quả Bảng 3 cho thấy: Trong số 9 tiêu chí chính về nhà tiêu hai ngăn theo quy định của Bộ Y tế đạt tỷ lệ rất thấp chỉ có tiêu chí nhà tiêu không xây dựng ở nơi thường bị ngập, úng đạt tỷ lệ cao là 97,4%. Xây dựng cách nguồn nước ăn uống, sinh hoạt từ 10m trở lên chỉ đạt 52,6%. Cửa lấy mùn phân luôn được trát kín đạt 31,6%. Phải có nắp đậy kín các lỗ tiêu chỉ đạt 7,9%. Các tiêu chí còn lại đều không đạt.

Trong số 8 tiêu chí phụ về sử dụng, bảo quản nhà tiêu hai ngăn theo quy định của Bộ Y 100% các HGĐ đều không đạt HVS.

BÀN LUẬN

Hàm Yên là một huyện miền núi thuộc phía tây tỉnh Tuyên Quang địa hình chủ yếu là đồi núi chia cắt phức tạp, diện tích đất tự nhiên chủ yếu là đất nông nghiệp và lâm nghiệp, kinh tế chậm phát triển, cuộc sống của nhân dân còn gặp rất nhiều khó khăn. Toàn huyện có 17 xã và 1 thị trấn, trong đó xã Hùng Đức là xã đặc biệt khó khăn cách trung tâm huyện trên 20km, dân số đông: 9.739 nhân khẩu, 2.247 hộ gia đình, chia 22 thôn, gồm 5 dân tộc cùng chung sống trong đó >70% là người dân tộc Dao, Tỷ lệ sinh con thứ 3, tỷ lệ trẻ <5 tuổi SDD cao, vấn đề tảo hôn vẫn còn.

Tại xã người Dao vẫn sống ở những khe núi, đồi thấp hoặc quanh chân núi, dọc khe suối nên việc tiếp cận với các thông tin về việc sử dụng nhà tiêu còn nhiều hạn chế. Người dân chủ yếu tham gia sản xuất nông, lâm nghiệp cuộc sống còn gặp rất nhiều khó khăn. Theo kết quả nghiên cứu của chúng tôi tỷ lệ người dân tham gia sản xuất nông nghiệp chiếm đến (97,9%). Những ngành nghề khác chiếm tỷ lệ rất thấp: Công nhân (0,2%), cán bộ công chức (0,9%), khác (0,5%), buôn bán (0,5%). Điều này phù hợp với địa bàn nghiên cứu vì đây là vùng nông thôn. Tỷ lệ này tương đương với nghiên cứu của Nguyễn Thị Thúy với tỷ lệ nông dân là 99%⁸. Điều này cho thấy người dân tộc Dao ở đây thực sự chưa phát triển, chưa có sự thay đổi nhiều về nhận thức, khả năng tiếp nhận các thông tin bị hạn chế.

Nhiều năm trở lại đây đã có nhiều nghiên cứu được tiến hành nhằm tìm hiểu về vấn để xây dựng và sử dụng nhà tiêu, đặc biệt là nhà tiêu HVS, về giải quyết các vấn đề ảnh hưởng của phân người đến sức khỏe con người, cũng như tìm hiểu mô hình bệnh tật ở các vùng khác nhau liên quan đến tỷ lệ và tình trạng sử dụng nhà tiêu HVS. Đặc biệt là những vùng đông DTTS sinh sống. Các nghiên cứu đã đưa ra nhiều giải pháp và nhằm cải thiện mô hình bệnh tật liên quan đến phân người. Nhận thức được vấn đề đó Đảng, Nhà nước cùng ngành y tế cũng đã có nhiều chủ trương, đề ra biện pháp nhằm tăng tỷ lệ sử dụng nhà tiêu HVS của người dân. Tuy nhiên qua nhiều nghiên cứu trước đây vấn đề xây dựng nhà tiêu HVS là rất khó khăn. Tỷ lệ nhà tiêu HVS nhìn chung vẫn còn thấp, nhất là các khu vực nông thôn, người dân tộc thiểu số ở vùng sâu, vùng xa, đặc biệt khó khăn.

Theo kết quả nghiên cứu của chúng tôi cho thấy tỷ lệ hộ gia đình Dao có nhà tiêu ở xã nghiên cứu là 72,8%. Tỷ lệ này thấp hơn khi so sánh với kết quả nghiên cứu của Hoàng Thị Thu Hà tại tỉnh Thái Nguyên (91%)¹¹. Nhưng cao hơn so với kết quả của nghiên cứu của tác giả Lê Văn Thái trên đối tượng người dân tộc Mông tại huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên (63,7%)⁹. Qua nghiên cứu có thể thấy điều kiện về vị trí địa lý, thực trạng tình hình kinh tế xã hội, cũng như điều kiện về môi trường sống của người dân có ảnh hưởng lớn đến khả năng tiếp cận, thích nghi, thực hành về sử dụng nhà tiêu HVS cũng như các vấn đề về chăm sóc sức khoẻ, vấn đề này góp phần khẳng định tình hình yếu kém về xây dựng và sử dụng công trình vệ sinh tại xã. Do đó để nâng cao sức khỏe cho cộng đồng dân cư phải thông qua việc nâng cao đời sống kinh tế kết hợp với tăng cường công tác giáo dục nâng cao nhận thức người dân.

Trong số 72,8% hộ gia đình có nhà tiêu thì tỷ lệ HGĐ có nhà tiêu một ngăn là nhiều nhất. Các loại nhà tiêu HVS theo quy định của Bộ Y tế chiếm tỷ lệ thấp: Nhà tiêu hai ngăn (12,3%), nhà tiêu thấm dội nước (4,22%), nhà tiêu tự hoại (22,7%).

Trong số 9 tiêu chí chính về nhà tiêu hai ngăn theo quy định của Bộ Y tế đạt tỷ lệ rất thấp chỉ có tiêu chí Nhà tiêu không xây dựng ở nơi thường bị ngập, úng đạt cao là 97,4%. Các tiêu chí quan trọng gây ảnh hưởng lớn đến sức khỏe cá nhân và môi trường đó là: Xây dựng cách nguồn nước ăn uống, sinh hoạt từ 10m trở lên chỉ đạt 52,6%, cửa lấy mùn phân luôn được trát kín đạt 31,6%, phải có nắp đậy kín các lỗ tiêu chỉ đạt 7,9%, các tiêu chí còn lại đều không đạt.

Trong số 8 tiêu chí phụ về sử dụng, bảo quản nhà tiêu hai ngăn theo quy định của Bộ Y tế 100% các HGĐ đều không đạt HVS. Đây là thực trạng báo động cho môi trường ô nhiễm nặng nề tại xã trong những năm tiếp theo, do vậy chính quyền địa phương, ngành y tế các cấp, các ngành cần đặc biệt quan tâm.

Việc giữ gìn nhà tiêu của gia đình sạch sẽ, mặt sàn sạch, không đọng nước là việc mỗi thành viên trong gia đình hoàn toàn có thể làm được. Tuy nhiên vẫn còn những hộ gia đình chưa thực hiện được tiêu chí này cũng nên xem lại thói quen sinh hoạt và ý thức khi sử dụng nhà tiêu. Việc hộ gia đình có nhà tiêu là điều rất tốt, nhưng khi đã xây dựng được nhà tiêu của gia đình mình rồi thì vấn đề là sử dụng làm sao cho nhà tiêu luôn sạch sẽ, đạt tiêu chuẩn là nhà tiêu HVS cần quan tâm thường xuyên.

Trong các tiêu chí về sử dụng nhà tiêu thấm dội nước theo quy định của Bộ Y tế hầu hết các tiêu chí đạt tiêu chuẩn chiếm tỷ lệ cao, trong đó có tiêu chí đạt 100%, đó là sàn nhà tiêu, bệ xí sạch, không dính đọng phân, nước tiểu. Tuy nhiên có 3 tiêu chí còn mất điểm đó là không có ruồi, côn trùng trong nhà tiêu và có đủ nước dội (01 HGĐ), dụng cụ chứa nước dội không có bọ gậy (01 HGĐ). Giấy vệ sinh sau khi sử dụng bỏ vào lỗ tiêu (nếu là giấy tự tiêu) hoặc bỏ vào dụng cụ chứa giấy bẩn có nắp đậy (01HGĐ). Đặc biệt tiêu chí số 05 về SDBQ chỉ đạt 61,5% được biết người dân chưa từng sử dụng nhà tiêu qua nhiều năm để hút bùn hoặc đầy và lấp đi nên tiêu chí này người dân đánh giá theo cảm tính chủ quan của mình chưa có thực tế. Từ kết quả này chúng tôi cũng đặt ra những nội dung tuyên truyền cụ thể trong công tác thăm HGĐ và có những hướng dẫn minh chứng chi tiết hơn để người dân hiểu chính xác hơn.

Qua đó ta thấy rằng việc có nhà tiêu nhưng sử dụng nhà tiêu không hợp vệ sinh cũng vẫn gây ra những tác hại cho người sử dụng. Bởi khi các hộ gia đình đã đầu tư xây dựng được nhà tiêu nhưng không thực hiện đầy đủ các tiêu chí vệ sinh thì nhà tiêu của họ vẫn có nguy cơ gây ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến sức khỏe của bản thân và những người xung quanh.

Kết quả nghiên cứu cho thấy có sự khác biệt về sử dụng nhà tiêu nước và nhà tiêu khô. Trên thực tế các phụ kiện, quy trình sử dụng nhà tiêu nước đơn giản, thuận tiện, dễ sử dụng, dễ lau rửa sạch sẽ hơn nhà tiêu khô. Do vậy các HGĐ có nhà tiêu sử dụng nước đạt tỷ lệ HGĐ có nhà tiêu HVS cao hơn nhà tiêu khô.

KẾT LUẬN

- Tỷ lệ hộ gia đình có nhà tiêu là 72,8%.

- Tỷ lệ hộ gia đình sử dụng các loại nhà tiêu: Hai ngăn 12,33%, tự hoại 22,73%.

- Tỷ lệ hộ gia đình sử dụng nhà tiêu hai ngăn hợp vệ sinh 0%, nhà tiêu chìm có ống thông hơi hợp vệ sinh 0%, nhà tiêu thấm dội nước hợp vệ sinh 84,6%, nhà tiêu tự hoại hợp vệ sinh 100%.

KHUYẾN NGHỊ

Tăng cường thông tin, giáo dục, truyền thông nhằm nâng cao nhận thức của người dân về những lợi ích của việc sử dụng nhà tiêu.